Tahua ā-Tau 2022/2023 te whakarāpopototanga me ngā whakataunga Annual Budget 2022/2023 summary and decisions (te reo Māori version)

E tautoko ana te tahua pūtea ā-tau 2022/2023 i te tukanga āhuarangi, otirā, ko te $2.8 piriona o ngā mahi moni matua ka whakamahia mō ngā mahi hangahanga me te toitūtanga o ngā tūāhanga matua. Ka whakatauhia hoki tētahi ara pai hei whakahaere i te pānga mai o te Kowheori-19 i ngā tau e rua kua hori, tērā kua kino kē atu nā te pikinga o ngā nama, te pikinga ake o te pāpātanga, te nekehanga o ngā rawa me te uaua o te whakakī tūranga mahi.

Nō mātou e waihanga ana i tēnei tahua pūtea, i āta whakaarohia ā koutou whakahokinga kōrero mai, inārā, kei kō atu o te 11,500 ngā whakautu i tae mai i te tukanga tauwhitiwhiti.

Ko te tahua pūtea nei te ahunga whakamuatanga mō te tukanga āhuarangi, ā, ko te whakatakinga hoki tēnei o tētahi Reiti Whāiti mō ngā Mahi ā-Āhuarangi.

Mā te pūtea tautoko a te Kāwana me te pūtea utu ā-waka e whakapaetia ana e āhei ai tā mātou haumi i tētahi $1.056 piriona atu anō ki ngā pahi, ki ngā poti, ki te hīkoi, ki te kake paihikara me ngā kāuru o te ngahere ā-tāone i roto i te 10 tau e haere ake nei.

Ko tā mātou, he kimi kokenga e toitū ana, e whakatonu ana hoki mō te wāhi ki te pūtea hei whakatau i ngā pā tonutanga mai o te mate urutā o KOWHEORI-19 me ōna āhuatanga uaua ā-ōhanga. E kite ana mātou i te pikinga o te tāmi ahumoni, o ngā pāpātanga ahumoni, o te uaua o te whakaneke rawa me te uaua o te whakakī tūranga mahi.

Koinei ētahi kaupapa matua i whakaarohia ai nō te waihanga mai o te Tahua Pūtea ā-tau 2022/2023.

I roto i te toru tau e haere ake nei, ka whakakotahi tonu mātou i ngā ratonga para, i ngā utu anō hoki puta noa i Tāmaki Makaurau, ā, ka whai i tētahi ratonga para ā-rohe me ētahi utu whānui ā-rohe. Mā tēnei e wātea ai ngā kōwhiringa ki ngā rahinga ipu para e toru e hāngai katoa ana ngā ki ngā hiahia matua o tērā kāinga, o tērā kāinga.

Mā te whakakotahi i ngā ratonga me ngā utu puta noa i te rohe e rite pū ai tā te katoa utu mō te rahinga ipu para kotahi, ahakoa te wāhi e noho rā rātou.

I te nuinga o ngā whare, ka iti ake te utu o te ratonga e utua rā mā ngā reiti i te tauira o te utu i tāu ka whiu me ōna tohupiri rānei, me ōna pēke rānei.

Pērā i tā mātou i matapae ai, i roto i te tekau tau o te Tahua Pūtea 2021-2031, ko te 3.5 ōrau te pikinga toharite whānui o ngā reiti i roto i te tahua pūtea nei.

Ka piki haere te Reiti Whāiti mō te Whakahaere Para e ea ai ā mātou nama, me te tāpiritanga o te Reiti Whāiti mō ngā Mahi ā-Āhuarangi.

Mā te pānga ngātahi a ngā panonitanga ki ngā reiti whānui, ki te Reiti Whāiti mō te Whakahaere Para me te whakatakinga o te Reiti Whāiti mō ngā Mahi ā-Āhuarangi, ka 5.6 ōrau te pikinga o te utu toharite puta noa i ngā kaiutu reiti katoa.

Arā te mahi a te panonitanga ki te kaupapa here reiti.

Kāore ngā rohenga tuawhenua o Waiheke e whai wāhi ana ki ngā Takiwā Reiti ā-Tāone.

I whai mātou kia tīmata anō te APTR ā te tau 2022/2023, engari nā runga i tētahi whakataunga kōti kua kore e āhei tā mātou pērā. Ko te 14.8 miriona tāra atū anō te pūtea kua puta mai mō ngā kaupapa tūruhi me ngā taiopenga tāpua.

Nā runga i te whakapōreareatanga a te KOWHEORI-19 ki te ōhanga ā-manuhiri me ngā pēhitanga ā-pūtea kei mua i te aroaro, kua whakatauria e mātou te korenga i noho mātāmua o te haumi pūtea ki ngā āhuatanga manea ki te manuhiri me ngā taiopenga tāpua.

Nā konā, kua whakatauria kia whakahekea te tahua ki ngā āhuatanga manea ki te manuhiri me ngā taiopenga tāpua ki te 19.9 miriona tāra ā te 2022/2023. E hāngai ana tēnei ki te hekenga o te moni whiwhi i te APTR.

E whakakotahi ana mātou i ngā ratonga whakahaere para puta noa i te takiwā. Nā reira, e huri haere nei hoki ā mātou utu whakahaere para.

Ko tā mātou, he:

• whakataki i tētahi Reiti Whāiti ā-Parakai mā ngā kāinga o te Raki Pae Whenua me Waitākere e whai wāhi atu rā ki tēnei ratonga hei te 2023. Kei te rā e tīmata ai te ratonga ki roto i tērā rohe, i tērā rohe te nui o te utu.
• whakakotahi i ngā ture e āhei ai te kounu a ngā rau-whare e whakawhanaketia ana, me ngā whare tē nōhia i ngā ratonga para.

whakaū i tētahi reiti whāiti ā-rohe mō te katoa o ngā rawa wāhi mai i te 2023/2024.

Ko ngā ara kuhu i ngā taitara motuhake e takoto nei hei ara mō te whakawhanaketanga o ngā wāhi noho ā-whare, ka whai nama i runga i te reiti e hāngai ana ki te wāhi noho ā-whare.

E whakapakari ana mātou i te mārakerake, e whakaatu ana hoki i te katoa o ngā utu mō ēnei ratonga:

• te raihanatia o ngā kurī me ngā utu taumanu
• ngā utu ā-ratonga me ngā moni kuhu mō te whakaaetanga ā-hanga whare, ā-rawa hoki
• ngā utu ā-ratonga mō te whakahaere urupā

Ka whakatinanahia ngā panonitanga ki ā mātou utu waeture ā te 1 o Hūrae 2022.

Whakawhānuihia ake tō mōhio ki ngā utu ā-ratonga, ngā utu ā-rawa hoki mō te whakaaetanga me ngā pārongo ā-rawa wāhi.

Kua whakahoutia tā mātou Kaupapa Here mō te Moni Whiwhi me te Tuku Pūtea kia:

• tāpirihia tētahi mātāpono e here ai i a mātou kia whakaarohia te Kupu Whakamārama i Te Ture Whenua Māori Act 1993 ka whakatauria ana te tuku pūtea ka hāngai pū ki ngā kaipupuri taitara ki te whenua Māori
• whai wāhi mai te Reiti Whāiti mō ngā Mahi ā-Āhuarangi
• whai wāhi ngā mahi o te ratonga para tōtoka.

Kua whakahoutia tā mātou Kaupapa Here mō te Whakamāmā me te Whakatārewa i ngā Reiti Whenua Māori kia:

• tāpirihia tētahi whāinga hei tautoko i ngā mātāpono i whakatakotoria ai i te Kupu Whakamārama i Te Ture Whenua Māori Act 1993
• whakawhānuitia tā mātou tautuhinga mō te whenua Māori e mārakerake ai te māraurautanga
• whakatakina tētahi whakamāmātanga hou mō ngā whenua Māori kei te whakawhanake tonuhia.

Kua whakahoutia tā mātou Kaupapa Here mō te Whakamāmā me te Whakatārewa i ngā Reiti kia:

• tāpirihia tētahi whāinga hei tautoko i ngā mātāpono i whakatakotoria ai i te Kupu Whakamārama i Te Ture Whenua Māori Act 1993
• whakahāngaitia te tautuhinga o te whenua Māori ki te Kaupapa Here mō te Whakamāmā me te Whakatārewa i ngā Reiti.